1986 – 9(3)

BANŪ MŪSĀ
(1979)

Het boek van ingenieuze divices, Kitab al-hiyal.
Vertaald en geannoteerd door Donald R. Hill.
D. Reidel, Dordrecht – Boston, X-267 p., ill.

Een overzicht van edities van wetenschappelijke teksten en titels van academische proefschriften gewijd aan de geschiedenis van de wetenschap getuigt van de belangstelling die onderzoek vandaag de dag heeft voor middeleeuwse bronnen in het algemeen en islamitische bronnen in het bijzonder. In deze regel staan twee vertalingen van Donald R. Hill: Het kennisboek van ingenieuze mechanische apparaten (1974) van al-Jazarĩ (ca 577/1181) en dat van het werk van Bañu Mūsā (1e helft van de 9e eeuw) waar we ons hier zorgen over maken. Hill's keuze voor deze laatste tekst zal beter gewaardeerd worden als we rekening houden met de belangrijke, zelfs unieke, plaats die de Banū Mūsā innam in de wetenschappelijke beweging tijdens de islamitische middeleeuwen, vooral in de geschiedenis van de mechanica. Dit Banū Mūsā-werk is tot nu toe het enige dat handelt over de pneumatische/hydromatische traditie uit deze periode.

Het werd samengesteld in de tweede helft van de 9e eeuw en was nog steeds van kracht in de 14e eeuw. Naast de intrinsieke waarde heeft deze vertaling de verdienste de eerste volledige vertaling in welke taal dan ook te zijn.

De auteurs van deze verhandeling zijn de drie zonen van Mūsā b. Shākïr (overleden tussen 198/813 en 218/833): Muhammad (overleden 259/873), Ahmad en al-Hasan. Het was Ahmad, die uitgebreide kennis had van mechanische constructies, die deze verhandeling hoogstwaarschijnlijk heeft samengesteld. Twintig werken worden door middeleeuwse Arabische historici toegeschreven aan Banū Mūsā; Hill citeert de lijst die volgt op de biografie van de drie broers.

Hill's vertaling is gebaseerd op drie manuscripten: Vaticaan nr. 317; Berlin/Gotha (Berlijn, Catalogus von Ahlwardt nr. 5562 en Gotha, Catalogus von Pertsch nr. 1349) en Topkapi Seray Mükesi A 3474. De eerste twee zijn al gebruikt door E. Wiedemann en F. Hauser. Die van Topkapi werd ontdekt door Hill; zijn rol is cruciaal omdat het ons in staat stelt de oordelen over de Banū Mūsā te verduidelijken of zelfs te corrigeren. We kunnen inderdaad zien dat bepaalde fouten die voorkomen in de manuscripten van het Vaticaan en Berlijn/Gotha en die tot nu toe werden toegeschreven aan het gebrek aan precisie en nauwkeurigheid van de Banū Mūsā in werkelijkheid slechts fouten zijn die door kopiisten zijn gemaakt. De superioriteit van het Topkapi ten opzichte van de anderen is niet alleen te danken aan de tekst, maar ook aan de illustraties en identificatieletters: deze verhelderen in feite de tekst zelf en zorgen ervoor dat deze beter begrepen wordt. Om al deze redenen koos Hill het Topkapi als basismanuscript en het Vaticaan als ondersteunend manuscript, terwijl hij zich het recht voorbehoudde deze rollen indien nodig om te draaien.

Om het materiaal te presenteren gaat Hill als volgt te werk: a) voor elk apparaatmodel geeft hij twee illustraties: een fotografische reproductie van de illustratie die in de manuscripten voorkomt en een persoonlijke weergave waarbij hij de Arabische letters vervangt door Latijnse letters. b) Wanneer het begrijpen van de constructie of werking van een apparaat dit vereist, voltooit hij de tekening en voegt hij commentaar toe over de werking of over de fysieke en wiskundige principes waarop de constructie van het apparaat is gebaseerd. Door te kiezen welke technische operaties aan het licht moeten worden gebracht, legt de commentator dus zijn oordeel op aan de lezer.

Hill wijdt een hoofdstuk aan de beschrijving van de mechanismen die het vaakst voorkomen in de 100 modellen – plus 3 in de bijlage – die in het werk worden gepresenteerd. Hij behoudt er 10, bijvoorbeeld de concentrische sifon, de dubbele concentrische sifon, de conische klep. Door voor eens en voor altijd de essentiële principes van de meest voorkomende mechanismen weer te geven, wordt vermeden dat ze herhaald moeten worden.

De door de Banū Mūsā beschreven aerostatische apparaten omvatten gebruiksvoorwerpen zoals: vazen voorzien van verschillende mechanismen, bijvoorbeeld om een fractionele vloeistofstroom mogelijk te maken of om het mengen van vloeistoffen te voorkomen, ketels, kannen die onmogelijk te vullen zijn, automatische vulbakken, fonteinen, waterstralen, enz.