1989 – 12(1)

De geboorte van Componium

Verschillende auteurs hebben beweerd dat Winkel zijn Componium heeft gebouwd om zijn talent als monteur verder te bewijzen, na de metronoomaffaire. De secretaris van de vierde klas van Koninklijk Instituut schreef hij niet in november 1819 aan Winkel: “Het zal (…) aangenaam zijn, indienne uw vindingrijk geweest in het vak der werktuigkunde, nieuwe proeven Uwer bekwaamheid moge voortbrengen, en gij daarvan den rechtmatigen lof van landgenooten, zo wel als van vreemden zullen mogen inoogsten » [[J. van Vos Willems aan DN Winkel, Amsterdam, 17 november 1819, in RIJKSARCHIEF NOORD-HOLLAND, Koninklijk Nederlandsch Instituut, 4e klas, Minuut uitgaande brief, I, 353. ]]?

Ongeacht deze beweringen zijn specialisten het erover eens dat de Componium een uniek instrument is. Het is nog steeds nodig om de betekenis die aan deze uitdrukking wordt gegeven te verduidelijken. Bedoelen we hiermee dat het Componium zijn gelijke niet kent? Moeten we begrijpen dat het in de geschiedenis van de automatische orgels een op zichzelf staand feit is, een spontane creatie, of willen we prozaïsch de commerciële waarde ervan benadrukken? We kunnen zeggen dat het mechanische apparaat waarmee het instrument kan improviseren een ongekend feit is en ongetwijfeld het volledig originele onderdeel van de uitvinding vormt. Enkele zeer specifieke details van de mechanica of het orgel dragen nog steeds de stempel van Winkels inventieve genie, met name het systeem voor het inschakelen van de registers. Maar feit blijft dat het Componium deel uitmaakt van een eeuwenoude generatie grote mechanische instrumenten, soms inclusief cilinderorgels, met of zonder manueel toetsenbord, soms orkestrions. Het Componium is verbonden met een dubbele traditie, zowel fysiek als metafysisch, dat wil zeggen onderbroken door onophoudelijke technische verbeteringen, maar ook aangedreven door een krachtige droomachtige motor: het verlangen om zichzelf te overtreffen. De essentie van Componium is om extase te verspreiden. Veel auteurs hebben hun talent gewijd aan het reconstrueren van het glorieuze epos van de grote automatische instrumenten die op de een of andere manier de ‘genetische code’ van het Componium bepalen, zodat het voor ons mogelijk is om onze lezers daarheen te verwijzen[[Zie in het bijzonder AWJG ORD- HUME, Draaiorgel, Zuid-Brunswick – New York, 1978. ]]. De evocatie van deze prestigieuze instrumenten die over de hele wereld worden bewonderd, vormt een hoogtepunt in de geschiedenis van de mechanische muziek, die ongeveer een halve eeuw beslaat vóór de bouw van het Componium door Winkel in 1821. Tot de grote voorlopers behoren met name de orgelcilinders van John Stuart, derde graaf van Bute, gebouwd rond 1762 door Pinchbeck, John Christoper Smith, John Snetgler en John Langshaw; het orgel van de graaf van Kirkwall (circa 1805) en het gigantische Apollonicon (1817) van partners Benjamin Flight en Joseph Robson. L'Apollonicon kan door drie cilinders of door vijf organisten tegelijk worden gespeeld. Het instrument had een schitterende carrière in Londen. Een andere automatische orkestrator die ingewikkelde stukken in groot orkest uitvoerde, werd in Sint-Petersburg gebouwd door Johann Georg Strasser. De geschiedenis van grote mechanische tentoonstellingsorgels is ook schatplichtig aan een prestigieuze serie instrumenten van de gebroeders Kaufmann uit Dresden: de Belloneon (1805), de Geautomatiseerde trompettist (1810), de Salpingion (rond 1810), deOrkest (1852). Al deze instrumenten genoten een internationale carrière. Maar het zijn ongetwijfeld de broers Johann Nepomuc en Leonard Maezel waar we als eerste aan denken als we het hebben over de grote thaumaturges van concerten zonder muzikanten.

Johann Nepomuc Maelzel, die, zoals we hebben gezien, niet aarzelde om de uitvindingen van anderen zich eigen te maken, bouwde – of liet bouwen – verschillende mechanische orkesten, evenals automaten, die hij tentoonstelde in de grote steden van Europa en Amerika . De bekendste was de Panharmonicon II, voltooid tijdens de winter van 1812-1813, het seizoen waarin ook een diorama werd uitgebracht met de naam “ Het vuur van Moskou ". Vanaf 1814 toerde Maelzel door Europa. Hij liet de Panharmonicon, DE trompettist, DE Diorama en de beroemde Schaakspeler van baron Wolfgang von Kempelen. Maelzel had dit stuk voor het eerst verworven, na de dood van von Kempelen, in 1804, en had het in 1812 driemaal duurder doorverkocht. Over dit onderwerp schreef Fétis zonder zelfgenoegzaamheid:

“(…) hij [Maelzel] schreef zichzelf ten onrechte toe (…) de uitvinding van de schaker, aan wie hij alleen de spreekmachine van dezelfde Kempelen had aangepast, om de woorden uit te spreken schaakmat. Hij beweerde ook de auteur te zijn van deze nieuwste uitvinding, en hij nam in Parijs een patent op pratende poppen die zeiden: Hallo papa, goedenavond mama ".

Met betrekking tot deze automaten, die de publieke nieuwsgierigheid in Parijs en daarbuiten zo hadden opgewekt, voegt Fétis eraan toe:

“Maar de problemen met betrekking tot al deze bewegingen zijn de enige die de mechanica heeft kunnen oplossen, omdat een beetje nadenken voldoende is om ons te laten begrijpen dat het altijd onmogelijk zal zijn om een intelligente machine te maken: de combinaties van het schaakspel zijn daarom 'het kantoor van een ervaren speler, verborgen in de basis waar het mechanisme zich bevindt'.

En om het werk beter te illustreren, citeert Fétis de slachtoffers die elkaar met pijn volgden in de basis van het apparaat: Boncourt, wiens grote omvang deze oefening bijzonder pijnlijk maakte, Alexandre, en vervolgens Mouret die Maelzel vergezelde naar Londen, “waar ze hij verdiende aanzienlijke bedragen, die hij al snel in losbandigheid verkwistte”[[FJ FETIS, Universele biografie…, T. V, blz. 397. ]].

In december 1825 vertrok Maelzel uiteindelijk naar de Verenigde Staten, waar hij in 1829 zijn Panharmonicon aan een bedrijf van rijke Boston-operators voor het aanzienlijke bedrag van $ 400.000. Hij stierf in 1838. Zijn Panharmonicon II was tot voor kort het enige instrument dat kon worden bereikt. Gehouden bij Industriemuseum, in Stuttgart, werd het helaas verwoest tijdens een bombardement tijdens de Tweede Wereldoorlog. De twaalf cilinders overleefden echter.