1982 – 5(3/4)

Als de verhandelingen gewijd aan hygiëne en het behoud van de gezondheid ontworpen waren om tegemoet te komen aan de behoeften van een bepaalde elite, zowel sociaal als intellectueel, laat Ibn Butlán, door een nieuwe houding aan te nemen, door de keuze van zijn presentatiemethode zien dat hij zich had gerealiseerd vanaf de 11e eeuw het belang van het sociale aspect van hygiëne en diëtetiek.

De originaliteit van de vorm waarin Ibn Butlán zijn materiaal presenteerde, heeft zeker gedeeltelijk bijgedragen aan het succes van het boek. Taqwim al-sihha. Hoewel deze vorm origineel is, is deze niettemin niet nieuw en het is redelijk om te denken dat Ibn Butlán de astronomische tabellen kende die het eerste gebruik van deze synoptische presentatie schijnen te zijn geweest. Ibn Khaldũn (1938) inderdaad in de Prolegomena geeft het bestaan aan van astronomische tabellen voor elke ster waarin de informatie in kolommen was gerangschikt. Ibn Khaldun belt taqwim (rectificatie) het gebruik van deze tabellen, dat wil zeggen het bepalen van de positie van de sterren. Dat Ibn Butlån op de hoogte was van deze tabellen is nauwelijks twijfelachtig.

De belangstelling voor deze methode van tabellarische presentatie ontstond onmiddellijk nadat Ibn Butláns tijdgenoot, de arts Ibn Jazla (+ 494/1100), deze presentatie adopteerde voor zijn Taqwim al-Abdan. Op medisch gebied zijn er nog verschillende andere werken in deze vorm geschreven. Andere vakgebieden hebben deze nieuwe presentatie ook overgenomen: aardrijkskunde, pedagogie, logica, taalkunde, agronomie en geschiedenis.

De Taqwim al-sihha werd in de tweede helft van de 13e eeuw onder de titel in het Latijn vertaald Tacuinum Of Tacunus in de geneeskunde. We kunnen de vertaler niet met zekerheid identificeren. In ieder geval lijkt het erop dat we de suggestie van een vertaling die in de 12e eeuw door Gerard van Cremona tot stand is gebracht, moeten verwerpen. Deze Latijnse vertaling is, ondanks een aantal vergissingen, over het algemeen trouw aan de tekst en de presentatie van Ibn Butlån. Een groot aantal manuscripten getuigt van het succes dat het werk heeft genoten [[ Ballester (1974), noot 234, kent er 17.]].

Dit succes leidde tot de compositie van verkortingen die niet meer zijn dan een verre weerspiegeling van het werk van Ibn Butlån. Deze verkortingen zijn allemaal ontstaan in Noord-Italië in de 14e en 15e eeuw en we kennen momenteel 9 manuscripten van dit type. In deze groep manuscripten is de tekst van elke tabel teruggebracht tot enkele regels die slechts dienen als commentaar op zeer fraaie miniaturen. Het gaat in feite om luxemanuscripten die voor de kunstgeschiedenis van groter belang zijn dan voor de geschiedenis van de wetenschap en die niet langer de gedachte, de methode of de doelstellingen van Ibn Butlån vertegenwoordigen. Het is zeker onmogelijk om uit het onderzoek van deze groep manuscripten enige kennis af te leiden over de geneeskunde in de Middeleeuwen, of over de positie en wetenschappelijke oriëntatie van de auteur, of over de mogelijke invloed die door het verdrag werd uitgeoefend.

In 1531 verscheen de Latijnse vertaling van Taqwim al-sihha werd onder de titel in Straatsburg gepubliceerd door Johannes Schott Tacuini Sanitatis de sex rebus non naturalibus, earum naturis, operations en rectificationibus, publico omnium usui conservandae sanitatis, recentelijk exarati, Agentorati heeft leningnem Schottum.

Aan het begin van de 16e eeuw nam de belangstelling voor hygiëne en volksgezondheid snel toe: het sociale aspect van deze disciplines verspreidde zich wijd in westerse landen onder invloed van het humanisme. Wetenschappers, humanisten en filosofen bepleitten allemaal nieuwe ontwerpen voor een nieuwe wereld. De oudste hiervan werd door de auteur, Thomas More, Utopia (1516) genoemd, en het was dit denkbeeldige droomland dat velen volgden, een land waar hygiëne de gezondheid beschermde en waar medicijnen deze herstelden, waar alles wat nodig was beschikbaar was, van ziekenhuizen tot zuiver water, verzekeringen tegen ziekte of baanverlies, examens voor het huwelijk... Engelsen, Fransen, Nederlands, Italianen hebben allemaal hun droom (Brockington, 1965).

Publiceer het Tacuini Sanitatis in de eerste helft van de 16e eeuw maakte daarom deel uit van deze algemene beweging die de basis wilde leggen voor de moderne hygiëne en preventieve geneeskunde.

Onze studie van deze uitgave verzekert ons dat Johannes Schott minstens twee Latijnse manuscripten heeft gebruikt, zoals blijkt uit de varianten die hij hier en daar aanwijst. Het is dus geen nieuwe vertaling uit het Arabisch. Het is zeker het succes van Tacuini Sanitatis wat Johannes Schott ertoe bracht het in 1533 opnieuw uit te geven. In hetzelfde jaar publiceerde Schott een Duitse vertaling met de titel Schachtafeln van de Gesuntheit. De Straatsburgse arts Michel Herr (? 1495 –? 1550) voerde de vertaling uit. Ook deze Duitse vertaling is gebaseerd op de bestaande Latijnse vertaling en niet op het Arabische origineel.