1978 – n°4 – décembre

BELGISCHE MUSEA, MONUMENTEN, VERZAMELINGEN

HET MUSEUM VAN DE BOEKDRUKKUNST
IN DE KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK ALBERT I

door

J. -M. HOREMANS
Gedetacheerd leraar bij de Educatieve Dienst van de Koninklijke Bibliotheek Albert I

Museum van de Boekdrukkunst, V.Z.W.
Keizerslaan 4, 1000 Brussel.

Toegang vrij.
Open : alle dagen, van 9 tot 17 u. behalve ’s zondags.
Een verklarende catalogus (50 F) wordt te koop aangeboden bij de ingang der tentoonstellingszalen (verdieping -2) en aan de toonbank, waar men de publikaties verkoopt (verdieping 0).
Rondleidingen worden georganiseerd voor groepen ; deze dienen aangevraagd bij de Educatieve Dienst van de Koninklijke Bibliotheek, tel. 02/513 61 80 – 283.

Foto Museum van de Boekdrukkunst

Algebrakast – eerste jaren van de 20ste eeuw
Casse à algèbre – premières années du XXe siècle

HISTORISCH OVERZICHT

De drukkunst – men vergeet dat over ’t algemeen – is een uitvinding uit het Verre Oosten, dat naast de xylografie, de typografie (losse letters) heeft gekend. Ongelukkiglijk bleef ze in China de gevangene van het keizerlijk privilege en van het ontelbare aantal tekens en kende ze bijgevolg slechts een eerste belangrijke revolutie in het midden van de l5de eeuw in West-Europa. De ontwikkeling van de papierindustrie, de uitvinding van de losse letter in verscheidene streken van West-Europa (prototypografische uitgaven in de oude Nederlanden, Gutenberg te Mainz) en bijgevolg de mogelijkheid om de boeken, pijlers van de gedachte, te vermenigvuldigen, vormen de voortekenen van een trage sociale ontwikkeling : in de plaats van het intellectuele voorrecht van een elite (aristocratie of clerus) komt langzaam aan de groter wordende rol van de burgerij en later van het volk.
Vanwege een vreemd technisch conservativisme, dat wellicht te wijten is aan de traditionele en hinderlijke gildevorming, zal de drukpers in hout, die eveneens door Gutenberg uitgedacht werd, het zonder grote verandering volhouden tot het einde van de l8de eeuw en zal ze, gedurende vier eeuwen, een iconografisch motief, dat overvloedig voorkomt, verstrekken. Het is zeker dat vanaf de 19de eeuw de boekdrukkunst een tweede hoge vlucht genomen heeft door de ingebruikneming van de drijfkracht en de inktrol, maar gedurende vier eeuwen was er geenszins sprake van de hydraulische kracht, die nochtans op andere gebieden gebruikt werd en vooral bij de vervaardiging van de papierpap.
Doch het is eveneens paradoxaal dat de drukkers met dit rudimentair gereedschap een merkwaardige kwaliteit in het werk konden bereiken : sommige incunabelen (vroeger dan 1501 gedrukt) bewijzen de technische virtuositeit van de eerste drukkers, die bekwaam waren op éénzelfde bladzijde en in verschillende lettertekens tekst en marginale noten op een harmonieuze wijze te verenigen. Enkele eeuwen later, wanneer men ging ophouden met de houten pers, behoren de luxe-uitgaven uit de l8de eeuw tot de indrukwekkendste uit de geschiedenis van het boek.
Ze laten evenmin de boekdrukkunst onberoerd. De culturele en politieke democratisering, ontstaan uit de Franse Revolutie, en de industriële vlucht brengen wijzigingen in de menselijke gegevens en hebben een plotselinge technische evolutie ten gevolge. De stijgende vraag naar boeken, kranten, allerlei drukwerk (vlugschriften, pamfletten) in een almaar kleiner wordend tijdsbestek en toenemende oplaag brengt technische verbeteringen met zich mee en in de eerste plaats de uitvinding van de metalen mechanische pers. Ze was bestemd om de eerbiedwaardige houten pers te vervangen. Ze werd op het einde van de 18de eeuw (men neemt gewoonlijk 1795 als datum) geperfectioneerd door Lord Stanhope en werkte door middel van heftbomen en tegenwichten. Deze drukpers, waarvan slechts weinig exemplaren op het vasteland bestaan, zal model staan voor de drukpers van Jullien en als inspiratiebron dienen voor een reeks drukpersen die van de originele enkel verschillen door secundaire technische kenmerken (Franse drukpersen : Gaveaux met dubbel tegenwicht ; Belgische persen : Lejeune, Uytterelst, of Vermeulen met een bovenste tegenwicht in de vorm van een leeuw ; Engelse persen met een veer…). Al deze persen worden vandaag nog gebruikt in de ambachtelijke drukkunst en voor de artistieke druk van hout of linoleumsneden, want daarvoor is slechts een kleine arbeid en een minimum van ambachtspraktijk vereist.