1980 – 3(2/3)

DE SNIJPASSER, EEN MIDDELEEUWSE UITVINDING ?

Johan DAVID

Résumé

LE COUPE-RONDELLE, UNE INVENTION DU MOYEN AGE?

Le premier problème que doit résoudre l’historien des techniques lorsqu’il étudie l’outillage d’une période ou d’une région, est de savoir ce qui existait. Pour le moyen âge, où la documentation est pauvre, la question est difficile. Il est donc important de pouvoir ajouter un type à la liste des outils médiévaux connus. C’est l’objet de cette note.

Le coupe-rondelle, un outil destiné à faire un trou dans le bois en y découpant, comme son nom l’indique, une rondelle, n’était attesté que jusqu’au 18e, probablement 17e siècles.
Une miniature italienne prouve qu’il était connu en 1478.

Abstract

THE WASHER-CUTTER, A MEDIAEVAL INVENTION?

By studying the tools being used in a well defined period or region, the first task of the historian of technics is to expose what was existing at that time. In this contribution, the author tries to put another tool on the list of the Middle Ages.

The washer-cutter – in fact used for making holes in wood – was already known in the 18th and perhaps even in the 17th century. A miniature shows it was already used in 1478.

Het middeleeuws gereedschap is tot nog toe slecht gekend.
Wij weten niet precies welke werktuigen de mens toen gebruikte, laat staan in welke mate hij het deed en welke resultaten hij ermee bekwam (David, 1979). De eerste fase van het gereedschapsonderzoek is bijgevolg inventarisatie van de werktuigen die gedurende die periode bestonden. Wegens de schaarsheid van de documentatie en het feit dat de gegevens in allerlei bronnen verspreid zijn, is stelselmatig onderzoek moeilijk. De werkzaamheden vorderen traag. Het is dan ook van belang een item aan de lijst van het middeleeuws gereedschap met zekerheid te kunnen bijvoegen. Hieraan is deze korte bijdrage gewijd. Een miniatuur van 1478 bewijst dat een betrekkelijk zeldzaam werktuig, met name de snijpasser, door de middeleeuwse ambachtsman gekend was.

De houtsnijpasser is een handwerktuig dat hoofdzakelijk door kuipers gebruikt werd om spongaten en de gaten die in een tobbe als handvat dienen, te boren [[ Salaman (1976) beschrijft een gelijkaardig doch zwaarder werktuig om gaten te verbreden. Om dat te kunnen doen, werd gewoon een cilinder op de punt van een zware snijpasser gestoken, waarvan de doorsnede overeenstemde met de breedte van het gat. ]].
Hij bestaat uit een metalen Staafje van 15-20 cm met een kruk van ca. 10 cm aan een uiteinde en al dan niet met een boorijzer aan het ander. In een door het staafje geboord gat glijdt een tweede, aan een uiteinde haaks gebogen staafje van ca. 15 cm, dat vastgezet kan worden door een wig, soms door een schroef. Dat gebogen stuk snijdt aan één of aan beide zijden (afb.1). Het geheel weegt ongeveer 0,5 kg. De vakman vat de kruk, steekt de punt in een vooraf geboord gat of plaatst het boorijzer waar hij moet boren, en doet het werktuig draaien zoals een fretboor. De snijpasser maakt het mogelijk een gat te boren zonder het hout te doen barsten. Daar het mesje verstelbaar is, kan hij bovendien schijven van verschillende middellijn uitsnijden[[ De verstelbare centrumboor, een jonger werktuig, kan eveneens gaten van verschillende doorsnede boren doch snijdt geen schijf uit. De sponzaag daarentegen kan niet versteld worden maar zaagt wel schijven uit.
De geschiedenis van dat laatste werktuig is nog nagenoeg ongekend.]].
Tenslotte kan hij dat zonder dat de inspanning om hem in beweging te brengen aanzienlijk verandert, wat het geval niet is met de andere boorijzers, die naarmate het gat breeder wordt, meer hout moeten verwijderen. Met de snijpasser kan men een gat van 20 cm doorsnede en meer bekomen, terwijl de grootste pomplepelboren, waarmee de buis van de houten waterpompen uitgehold werd, maar een gat van een 15 tal centimeter maakten, rekening gehouden met de dikke plaat die er meestal op bevestigd werd.